Bệnh nhân lao là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa: Bệnh nhân lao là gì?

Bệnh nhân lao là người đang nhiễm bệnh lao, một bệnh truyền nhiễm mạn tính do vi khuẩn Mycobacterium tuberculosis gây ra. Đây là loại vi khuẩn hiếu khí, phát triển chậm, chủ yếu tấn công vào mô phổi nhưng cũng có khả năng lan sang các cơ quan khác như hạch bạch huyết, hệ thần kinh trung ương, xương, thận và màng bụng. Vi khuẩn lây truyền chủ yếu qua đường không khí khi người bệnh ho, hắt hơi hoặc nói chuyện.

Bệnh nhân lao có thể ở hai trạng thái lâm sàng: lao tiềm ẩn và lao hoạt động. Người mắc lao tiềm ẩn không có triệu chứng rõ ràng và không có khả năng lây nhiễm, nhưng có thể tiến triển thành lao hoạt động trong tương lai. Ngược lại, bệnh nhân lao hoạt động có biểu hiện lâm sàng rõ rệt và có khả năng phát tán vi khuẩn ra môi trường.

Việc phân biệt giữa hai trạng thái này đóng vai trò quan trọng trong chiến lược kiểm soát bệnh lao, nhằm xác định đối tượng cần được điều trị tích cực và theo dõi sát sao.

Phân loại bệnh nhân lao

Dựa trên vị trí tổn thương, mức độ lây truyền và khả năng kháng thuốc, bệnh nhân lao được phân loại thành nhiều nhóm khác nhau để phục vụ mục đích điều trị và phòng ngừa. Sự phân loại giúp cá nhân hóa phác đồ điều trị, đồng thời hỗ trợ công tác quản lý ca bệnh trong cộng đồng.

Các nhóm bệnh nhân lao phổ biến bao gồm:

• Lao phổi AFB dương tính: Là nhóm có nguy cơ lây lan cao nhất. Kết quả soi đờm thấy trực khuẩn kháng acid (AFB) dưới kính hiển vi.
• Lao phổi AFB âm tính: Có tổn thương phổi nhưng không tìm thấy AFB trong đờm; thường cần chụp X-quang hoặc xét nghiệm phân tử để xác định.
• Lao ngoài phổi: Vi khuẩn lao gây tổn thương ở các cơ quan khác như hạch, màng não, xương, màng bụng hoặc sinh dục.
• Lao trẻ em: Thường khó chẩn đoán do triệu chứng không điển hình và khó lấy đờm để xét nghiệm.
• Lao kháng thuốc (MDR-TB và XDR-TB): Vi khuẩn không đáp ứng với các thuốc điều trị thông thường, yêu cầu liệu trình đặc biệt.

Phân loại theo khả năng kháng thuốc thường dùng bảng sau:

Loại lao	Kháng thuốc	Đặc điểm
Lao nhạy thuốc	Không	Đáp ứng tốt với phác đồ chuẩn 6 tháng
Lao đa kháng thuốc (MDR-TB)	Rifampicin + Isoniazid	Phải điều trị bằng thuốc hàng hai, thời gian kéo dài
Lao siêu kháng thuốc (XDR-TB)	MDR + Fluoroquinolone và ít nhất 1 thuốc tiêm	Điều trị rất khó, tiên lượng nặng

Các giai đoạn của bệnh lao

Sau khi tiếp xúc với vi khuẩn lao, cơ thể có thể diễn tiến theo hai hướng. Phần lớn sẽ kiểm soát được vi khuẩn ở trạng thái tiềm ẩn, nhưng một số sẽ phát triển thành lao hoạt động. Phân biệt được giai đoạn giúp xác định nguy cơ lây nhiễm và thời điểm can thiệp điều trị.

Lao tiềm ẩn: Không có triệu chứng, không lây lan, thường chỉ phát hiện thông qua xét nghiệm tuberculin hoặc Interferon-Gamma Release Assays (IGRA). Vi khuẩn vẫn tồn tại nhưng không nhân lên.

Lao hoạt động: Vi khuẩn nhân lên nhanh, gây tổn thương mô, đặc biệt là mô phổi. Người bệnh biểu hiện triệu chứng rõ rệt, dễ lây cho người khác.

Tỷ lệ chuyển đổi từ lao tiềm ẩn sang lao hoạt động phụ thuộc vào các yếu tố nguy cơ như:

• Hệ miễn dịch suy giảm (do HIV, thuốc ức chế miễn dịch...)
• Suy dinh dưỡng hoặc thiếu vi chất
• Đái tháo đường, nghiện rượu, hút thuốc lá

Triệu chứng thường gặp

Bệnh lao có thể âm thầm tiến triển trong nhiều tuần hoặc tháng trước khi có triệu chứng rõ ràng. Tuy nhiên, một số dấu hiệu lâm sàng điển hình có thể gợi ý bệnh nhân đang ở giai đoạn lao hoạt động.

Triệu chứng hô hấp thường gặp:

• Ho kéo dài trên 2 tuần
• Ho ra đờm hoặc máu
• Khó thở, đau ngực

Triệu chứng toàn thân có thể bao gồm:

• Sốt nhẹ kéo dài, thường tăng về chiều
• Đổ mồ hôi ban đêm
• Chán ăn, sút cân không rõ nguyên nhân

Các triệu chứng này không đặc hiệu và dễ bị nhầm với các bệnh khác. Do đó, trong cộng đồng có yếu tố nguy cơ cao (người sống chung, làm việc ở nơi đông người, vùng dịch tễ...), cần cảnh giác và sàng lọc sớm.

Chẩn đoán bệnh lao

Việc chẩn đoán bệnh lao đòi hỏi kết hợp nhiều phương pháp, từ lâm sàng đến cận lâm sàng, nhằm xác định chính xác tình trạng nhiễm bệnh cũng như mức độ lây lan. Tùy theo loại lao (phổi hay ngoài phổi), bác sĩ sẽ lựa chọn quy trình phù hợp.

Một số kỹ thuật chẩn đoán phổ biến:

• Soi đờm trực tiếp: Tìm vi khuẩn AFB qua nhuộm Ziehl-Neelsen. Đơn giản, rẻ tiền nhưng độ nhạy thấp, đặc biệt ở người HIV.
• GeneXpert MTB/RIF: Phát hiện DNA vi khuẩn lao và kháng rifampicin trong vòng 2 giờ. Được WHO khuyến cáo sử dụng đầu tiên trong nhiều trường hợp [FIND Diagnostics].
• Nuôi cấy vi khuẩn lao: Tiêu chuẩn vàng để chẩn đoán và xác định kháng thuốc, nhưng mất từ 2–8 tuần để có kết quả.
• Xét nghiệm Mantoux (PPD): Tiêm nội bì tuberculin, đọc phản ứng sau 48–72 giờ. Chỉ có giá trị sàng lọc, không phân biệt được lao tiềm ẩn và lao hoạt động.
• Chụp X-quang phổi: Phát hiện các tổn thương dạng thâm nhiễm, hang lao hoặc xơ hóa phổi. Dễ thực hiện nhưng cần kết hợp xét nghiệm sinh học để khẳng định chẩn đoán.

Với lao ngoài phổi, cần sinh thiết mô tổn thương hoặc xét nghiệm dịch (dịch não tủy, dịch màng bụng, dịch màng phổi) để xác định vi khuẩn.

Điều trị bệnh lao

Điều trị lao tuân thủ chặt chẽ các phác đồ chuẩn nhằm tiêu diệt vi khuẩn, ngăn ngừa tái phát và hạn chế kháng thuốc. Bệnh nhân cần tuân thủ đúng liều lượng, thời gian và loại thuốc theo hướng dẫn. Việc bỏ dở điều trị là nguyên nhân chính gây ra các ca lao kháng thuốc khó kiểm soát.

Phác đồ chuẩn theo hướng dẫn của WHO và Bộ Y tế Việt Nam được chia thành 2 giai đoạn:

1. Giai đoạn tấn công (2 tháng): Sử dụng phối hợp 4 loại thuốc: isoniazid (H), rifampicin (R), pyrazinamide (Z) và ethambutol (E).
2. Giai đoạn duy trì (4 tháng): Tiếp tục với isoniazid và rifampicin.

Đối với bệnh nhân lao kháng thuốc (MDR-TB hoặc XDR-TB), thời gian điều trị kéo dài từ 9–20 tháng và sử dụng các thuốc thế hệ mới như bedaquiline, delamanid, linezolid hoặc pretomanid. Các thuốc này yêu cầu theo dõi sát về độc tính và tương tác.

Thuốc điều trị lao	Viết tắt	Nhóm
Isoniazid	H	Thuốc hàng đầu
Rifampicin	R	Thuốc hàng đầu
Pyrazinamide	Z	Thuốc hàng đầu
Ethambutol	E	Thuốc hàng đầu
Bedaquiline	-	Thuốc mới, hàng hai

Biện pháp phòng ngừa lây lan

Bệnh nhân lao hoạt động, đặc biệt là lao phổi AFB dương tính, có nguy cơ cao lây nhiễm cho người xung quanh. Việc phòng lây nhiễm cần kết hợp giữa hành vi cá nhân, quản lý y tế và cải thiện điều kiện sống.

• Đảm bảo thông khí tốt trong phòng ở, tránh không gian kín, bí.
• Cách ly người bệnh trong 2–4 tuần đầu điều trị.
• Đeo khẩu trang y tế khi tiếp xúc gần.
• Tiêm phòng BCG cho trẻ sơ sinh để bảo vệ khỏi lao nặng.
• Kiểm tra sức khỏe định kỳ cho người sống chung hoặc làm việc cùng bệnh nhân.

Chương trình DOTS (Directly Observed Treatment Short-course) khuyến khích việc giám sát điều trị trực tiếp bởi nhân viên y tế hoặc người được ủy quyền để nâng cao tỷ lệ tuân thủ thuốc và phòng tránh kháng thuốc.

Ảnh hưởng xã hội và kinh tế

Bên cạnh tác động sức khỏe, bệnh lao gây hệ quả đáng kể về mặt xã hội và tài chính cho người bệnh. Sự kỳ thị cộng đồng khiến nhiều bệnh nhân trì hoãn điều trị hoặc giấu bệnh, dẫn đến lây lan rộng hơn.

Theo WHO Global Tuberculosis Report 2023, chi phí gián tiếp (mất thu nhập, chi phí đi lại, dinh dưỡng) chiếm phần lớn gánh nặng kinh tế mà bệnh nhân phải đối mặt. Các gia đình nghèo dễ rơi vào vòng xoáy tái phát bệnh – nghèo đói – kháng thuốc.

Một số giải pháp hỗ trợ được WHO và các tổ chức quốc tế đề xuất:

• Trợ cấp chi phí đi lại, ăn uống trong quá trình điều trị
• Hỗ trợ tinh thần, chống kỳ thị thông qua truyền thông cộng đồng
• Đảm bảo miễn phí toàn bộ thuốc và xét nghiệm

Mối liên hệ giữa bệnh lao và HIV

Bệnh lao là nguyên nhân tử vong hàng đầu ở người sống chung với HIV. Hệ miễn dịch bị suy yếu tạo điều kiện thuận lợi cho vi khuẩn lao phát triển từ dạng tiềm ẩn sang hoạt động.

Ở người đồng nhiễm HIV–lao, biểu hiện lâm sàng thường không điển hình và xét nghiệm soi đờm có thể âm tính. Do đó, chẩn đoán và điều trị cần phối hợp giữa hai chương trình quốc gia phòng chống HIV/AIDS và lao.

Một số điểm cần lưu ý khi điều trị đồng thời:

• Bắt đầu điều trị lao trước, sau đó khởi trị ARV trong vòng 2–8 tuần.
• Tránh tương tác thuốc, nhất là giữa rifampicin và các thuốc ARV nhóm protease inhibitors.
• Theo dõi hội chứng viêm phục hồi miễn dịch (IRIS) có thể xảy ra sau khi bắt đầu ARV.

Hướng tiếp cận điều trị toàn diện

Tiếp cận toàn diện là yếu tố then chốt giúp kiểm soát bệnh lao bền vững. Ngoài việc sử dụng thuốc, người bệnh cần được hỗ trợ về tâm lý, dinh dưỡng và xã hội để đảm bảo hiệu quả điều trị lâu dài.

• Tham vấn tâm lý định kỳ để giảm cảm giác cô lập hoặc kỳ thị
• Hướng dẫn dinh dưỡng hợp lý, giàu protein và năng lượng
• Liên kết với cộng đồng và hệ thống y tế cơ sở để giám sát việc tuân thủ phác đồ DOTS
• Huy động nguồn lực xã hội hỗ trợ tài chính và phục hồi chức năng

Tài liệu tham khảo

1. World Health Organization. Tuberculosis fact sheet. Truy cập tháng 10/2025.
2. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Basic TB Facts. Truy cập tháng 10/2025.
3. Global Tuberculosis Report 2023. WHO. ISBN: 9789240061729.
4. Stop TB Partnership. www.stoptb.org. Truy cập tháng 10/2025.
5. FIND Diagnostics. GeneXpert for TB. Truy cập tháng 10/2025.
6. Ministry of Health Vietnam. “Hướng dẫn chẩn đoán, điều trị và quản lý bệnh lao”. 2023.